Istorija Petrovaradinske tvrđave
Rana istorija
Početkom poslednjeg veka stare ere područje Petrovaradina nastanjuju Kelti, da bi ih dva veka kasnije smenili Rimljani, koji podižu svoje utvrđenje Kusum na području između sadašnjeg Petrovaradina i Sremske Kamenice. Tada je na Petrovaradinskoj steni bila osmatračnica za utvrđenu Rimsku granicu Limes, koja je odolevala napadima raznih osvajača.
U petom veku čitavo ovo područje su razorili Huni, ali za kratko se i Hunska država raspala. Padom Zapadnog rimskog carstva, Vizantija (Istočno rimsko carstvo) je na ovim isturenim tačkama učvrsćivala svoje granice. Iz ovog vremena na mestu Kusuma pominje se Petrikom.
Slika 1. Petrovaradinska tvrđava početkom XIX veka
Prekretnicu u istoriji Petrovaradina predstavlja 1235. godina kada je ugraski kralj Bela IV tu naselio monarhe-cistercite iz pokrajine Šampanj u Francuskoj. Tada je izgrađena prva veća vojna tvrđava u okviru župe cistercitskog manastira.
Vremenom Petrovaradin postaje sve značajnije naselje, pre svega zbog skele preko Dunava i vašara koji su se održavali uz posetu trgovaca iz čitave Ugarske.
Tadašnje vreme obeležava opasnost od Tatarskih provala, medutim prava opasnost će stići od novih osvajača - Turaka Osmanlija. Posle pada Beograda 1521. godine pravac turskog osvajanja išao je prema sevrozapadu, pa je osvajanje srednjevekovnog Petrovaradina bila jedna od epizoda u Osmanlijskom pohodu protiv Ugarske i Beca. Utvrđeni Petrovaradin je zauzet 27. jula 1526. godine i za vreme turske vlasti tvrđava je daleko od svakog neprijatelja sto će potrajati 161 godinu, usled čega Petrovaradinska tvrđava zadržava srednjevekovnu formu uz izvesnu adaptaciju i dogradnju.
Slika 2. Novi Sad i Petrovaradin sa mape - 1698. godina
Izgradnja tvrđave
Austrijska vojska 1687. godine zauzima ovu tvrđavu i hitno otpočinje pripremu za izgradnju novog odbrambenog objekta, jer je predstojala još duga borba za prevlast u Podunavlju i na Balkanu.
Nakon kratke turske ponovne dominacije 1690. godine, konačno posle poraza od Austrijanaca 17. avgusta 1691.godine nastaje duži predah u istoriji Petrovaradina što omogućuje sistematsku izgradnju sadašnje tvrđave. Rušenjem srednjevekovnih i turskih građevina, zvanično 1692. godine postavlja se kamen temeljac poslednjoj današnjoj tvrđavi.
Idejni projekt su po svoj prilici Austrijanci ukrali, a on potiče od Francuskog vojnog arhitekte markiza Sebastijana Vobana (1633-1707), koji je bio jedan od vodećih graditelja modernih tvrđava XVII i XVIII veka i koji projektuje tvrđave velikih površina sa podzemnim galerijama (preteća Mažino linije). Usled naglog razvoja vatrenog oružja u to vreme, počinje da raste i znaćaj utvrđenog podzemlja.
Kamen temeljac sadašnjoj Petrovaradinskoj tvrđavi položio je knez Kroj, 18. oktobra 1692. godine , na južnom delu gornje tvrđave, po nalogu Habsburskog cara Leopolda I. Tom prilikom zakopana je i povelja, a tačno mesto i dalje je nepoznato. Tako je izgrađen i prvi bastion Petrovaradina, koji nosi ime Cara Leopolda I i u njega je ugrađeno dosta materijala iz srednjevekovne tvrđave.
Izgradnju su nadzirali princ Savojski, grof Karafa, feldmaršal Kaprara i Prestolonaslednik Josif. Stogodišnja izgradnja Petrovaradinske tvrđave trajala je u doba austrijskih vladara: Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II. Stalna posada potiče iz 1702. godine, a sačinjavale su je čete mađarskih husara i odred srpskih "hajduka".
Osam ciglana u Majuru su intenzivno pekle cigle za novu tvrđavu. Opeke su vidno većeg formata od danađnjih, a kreč je pečen u velikim krecanama kod Beočina.
Slika 3. Bastion Cara Leopolda - najsariji građevinski objekat Petrovaradinske tvrđave
Osnova kolosalne građevine imala je više naglašenih delova (Gornja tvrđava u centralnom delu, Donja tvrđava na severu - Vaserštat, Dvorožni bastion - Hornverk na jugu, Ostrvska tvrđava - Inzel šanac i Mostobran - Brik šanac na suprotnoj obali Dunava). Na gornjoj tvrđavi najpre je bio oblikovan jugozapadni istureni deo, takozvana Leopoldova tvrđava. Pošto je rat još trajao, Turci su iznenadnim pokretom iz Beograda došli do Petrovaradina i 11. septembra 1694. godine otpočeli dvonedeljnu opsadu, ali tvrđavu nisu uspeli da povrate. Kao uspomenu na tu opsadu uklesana je 1694. godine ploča, na portalu istočne kapije (put prema Topovnjači).
Do početka XVIII veka zavšeni su pored Leoplodovog i bastioni: Inoćent, Ludvig, Terazija, sa ostalim pratećim objektima. Ovaj kompleks sadržavao je formirane objekte na Gornjoj i donjoj tvrđavi i na Dvorožnom bastionu Hornverk, koji zahvata istureni prostor prema jugu. Na levoj obali Dunava gradi se Mostobran, a nizvodno i Ostrvsko utvrđenje. Sa izvesnim prekidima izgradnja je privedena kraju 1780. godine. Uz tvrđavu je izgrađeno i urbanizovano Podgrađe.
Slika 4. Petrovaradinska tvrđava kroz tri veka: 1 - Inzel šanac / ostrvska tvrđava potonula u XIX veku; 2 - Vaserstat / Vodeni grad; 3 - Gornja tvrđava na Petrovaradinskoj steni sa dominantnim zgradama; 4 - Hornverk / dvorožni bastion sa Kronenverkom; 5 - Istureno postrojenje - Karparirni šančevi / ostali su nedovršeni i zarušeni od zemljotresa 1726. godine i nakon tog vremena im se gubi svaki trag usled izgradnje Majura; 6 - Bruksanac / Mostobran na levoj obali Dunava porušen i zatrpan oko 1928. godine
Tokom gradnje još je jedan događaj iz ratne istorije doveo tvrđavu u opasnost. Bila je to najveća bitka kod Petrovaradina 5. avgusta 1716. godine. 200.000 turskih vojnika predvođena Damad Ali - pašom imala je zadatak da osvoji Petrovaradin i nastavi pohod prema severozapadu. Garnizon na tvrđavi je brojao oko 8.000 ljudi sa 70.000 vojnika u vojnom logoru kod današnjeg Futoga Austrijanci pod komandom Eugena Savojskog.
Izgradnjom pontonskog mosta (1697-1698.) tvrđava se povezuje sa utvrđenim Mostobranom na levoj obali Dunava, gde se razvija naselje sa oko 1.000 stanovnika, kojeg nazivaju Petrovaradinski šanac. Posle Karlovačkog mira 1699. godine, broj stanovnika raste i postaje jedno od glavnih pograničnih naselja između Austrije i Turske. Tako je 1. februara 1748. godine poveljom carice Marije Terezije tada naselje od 4.620 stanovnika dobilo status "Slobodnog kraljevskog grada" pod nazivom: Neoplanta, Ujvidek, Neusatz - Novi Sad.
Slika 5. Tvrđava i skica podrućja Novog Sada 1697. godina
Sredinom XVIII veka započela je i poslednja faza izgradnje objekata u kompleksu tvrđave na desnoj obali Dunava. U okviru Gornje tvrđave zidaju se glavne zgrade: " Duga kasarna ", " Jednostavna kasarna ", " Topovnjača ", arsenal kasnije nazvan Mamula. Izgrađen je i vodovod, a na bastionu "Ludvig" i kula sa velikim satom. Stari mehanizam i danas dobro funkcioniše (sem što u manjoj meri kasni kada je hladno, a žuri po vrućini). Nasuprot ostalim časovnicima velika kazaljka pokazuje sate (radi lakšeg uoćavanja iz daljine), a mala minute koji behu manje važni.
Izmedu 1768. i 1776. godine intenzivno je građeno četvorospratno podzemlje. Dužina ovih komunikacija i podzemnih odaja navodno iznosi samo 16 kilometara. No to možda i nije sve, jer se na terenu stiče utisak o ipak većoj dužini.
Kao godina završetka Petrovaradinske tvrđave spominje se 1780. godina, mada su neki radovi u podzemlju i nadzemlju potrajali još nekoliko godina. Ipak sve planirano nije završeno, a to se u delu podzemlja najbolje vidi (neozidani hodnici, "zemljani tuneli", kraci "slepi" hodnici i dr.).
Izgrađena na 112 hektara ova fortifikacija zauzima drugo mesto u Evropi, veća od Petrovaradinske je samo tvrđava u Verdenu (Francuska) koja je pretrpela velika razaranja, posebno u Prvom svetskom ratu.
Gibraltar na Dunavu
Kolosalno utvrđenje sa posadom je za tadašnju ratnu tehniku bilo neosvojivo, pa je po završetku nazvano "Gibraltar na Dunavu". Ovakvom poređenju doprinosi i suženi tok Dunava kod Petrovaradinske stene.
Početkom XIX veka Petrovaradin i nadalje ostaje jedna od najbezbednijih tvrđava carevine, sa oko 4.000 vojnika u kasarnama i sa 400 topova, haubica i merzera. Zanimljiv je podatak da su u vreme Napoleonovih osvajanja baš u ovoj tvrđavi neko vreme bile čuvane dragocenosti iz Bečke riznice.
Najtragičniji datum u istoriji Petrovaradinske tvrđave je svakako 12. juni 1849. godine. Tada je mađarska revolucionarna vojska, po naređenju generala Pavla Kiša, bombardovala iz 200 topova Novi Sad u kome su bile carske trupe. Strahovitim bombardovanjem stradalo je dve trećine Novog Sada.
Slika 6. Petrovaradinska tvrđava na razglednici - XIX vek
Duži period mira se vraća nešto posle propasti snaga Lajoša Košuta, koji odlazi u emigraciju 13. avgusta 1849. godine. Novcem iz bankarskih krugova omogućena je obnova porušenog. Polovinom jula 1852. godine mladi austrijski car Franja Josip, posetio je Petrovaradinsku tvrđavu i Novi Sad. Slika grada Novog Sada, izgrađenog tada ostala je donekle sačuvana do današnjeg dana.
Austro - ugarskom nagodbom 1867. godine i slabljenjem turske imperije, vojno - strateški znaćaj tvrđave opada. Tako utvrđeni Petrovaradin sve više biva poznat kao tamnica. Raniji artiljerijski kazamat kod Beogradske kapije pa prema Dunavu (Bastion svetog Ernesta) prerađen je u vojnički kazamat, kasnije su osim vojnika i oficira tu se sve više zatvarana i civilna lica.
Polovinom XIX veka planira se bušenje željezničkog tunela kroz Petrovaradinsku stenu za potrebe pruge Subotica - Zemun koja je proradila 1883. godine. Istovremeno je izgrađen i prvi stalni most izmedu Novog Sada i Petrovaradina, koji je pored pruge imao i pešačku stazu, a nosio je ime Franje Josipa i nezvanično samo "Železnički most".
Slika 7. Petrovaradinska tvrđava danas
Sva dosadašnja velika ratna razaranja su zaobišla Petrovaradinsku tvrđavu tako da se može smatrati da ona spada u red najočuvanijih i najlepših velikih fortifikacijskih objekata u Evropi. Međutim,u periodu mira došlo je do velikih oštećenja zbog pogubne nebrige i vandalizma. Delovi tvrđave postaju deponija i mesto za iživljavanje. Sve do 1951. godine ovo utvrđenje je bilo čisto vojni objekat, od kada najvećim delom prelazi u civilnu upravu. Tada su usledile velike promene.
Pored ružnih primera oštećenja iz poslednjih decenija, izvršene su brojne popravke i restauracije, uz to sledila su i oplemenjivanja tvrđave od strane darovitih umetnika i naučnika.
Dodatne informacije o Petrovaradinskoj tvrđavi možete pronaći u knjigama Veljka Milkovića:
- Petrovaradin kroz legendu i stvarnost (2001)
- Petrovaradin i Srem - Misterija prošlosti (2003)
- Svet misterija - Novi pogledi (2004)
- Petrovaradinska tvrđava - Podzemlje i nadzemlje (2005)
- Petrovaradinska tvrđava - Kosmički lavirint otkrića (2007)
kao i u skriptama:
- Misterije Petrovaradinske tvrđave (1999)
- Petrovaradinska tvrđava između legende i stvarnosti (1999)
Dodatne informacije o ovim publikacijama kao i kako ih naručiti možete pronaći u odeljku Knjige i publikacije
Sve dodatne informacije o Petrovaradinskoj tvrđavi, istraživanju, alternativnoj vodičkoj službi i obilasku podzemlja i nadzemlja, knjigama i publikacijama mogu se dobiti kontaktirajući autora Veljka Milkovića koji je spreman i otvoren za svaki oblik saradnje sa svim potencijalnim strateškim partnerima i mogućnostima realizacije ideja i predloga kao što su otvaranja muzeja, kafe galerije, osnivanje alternativne vodičke službe, snimanje filmova i emisija, izdavanja novih knjiga i publikacija na svetskim jezicima itd. jer je do sada pokazana velika zainteresovanost domaćih i stranih građana i turista te postoji velika mogućnost za dalji razvoj ove oblasti i pokretanja različitih biznisa.
Takođe možete pogledati reportaže i intervjue o Petrovaradinskoj tvrđavi sa Veljkom Milkovićem koji su objavljeni prethodnih godina u štampanim medijima u odeljku Šta su drugi rekli - Izvodi iz štampe.
